Xơ vữa động mạch: Nguyên nhân, triệu chứng và cách điều trị

Xơ vữa động mạch xảy ra khi các mảng bám tích tụ dần trong thành động mạch, làm hẹp và cản trở lưu thông máu. Việc hiểu rõ căn bệnh này không chỉ giúp bạn nhận biết sớm các dấu hiệu cảnh báo, mà còn chủ động bảo vệ sức khỏe tim mạch cho bản thân và gia đình. Bài viết này Raydel sẽ cung cấp cho bạn cái nhìn toàn diện từ A đến Z về xơ vữa động mạch, từ nguyên nhân, triệu chứng, yếu tố nguy cơ đến các phương pháp điều trị và phòng ngừa hiệu quả.

Xơ vữa động mạch là gì?

Hãy tưởng tượng các động mạch trong cơ thể bạn như những ống nước sạch, trơn láng, giúp máu lưu thông dễ dàng đến tim, não và toàn bộ cơ thể. Theo thời gian, nếu có quá nhiều “cặn bẩn” – tức các mảng bám chứa cholesterol, chất béo, canxi và các thành phần khác trong máu – tích tụ trên thành mạch, lòng ống sẽ bị hẹp lại, cứng hơn và kém linh hoạt. Đây chính là hiện tượng xơ vữa động mạch.

Xơ vữa động mạch là một bệnh lý mạn tính, trong đó mảng xơ vữa phát triển trong thành động mạch, cản trở lưu thông máu, từ đó làm tăng nguy cơ nhồi máu cơ tim, đột quỵ và nhiều biến chứng tim mạch nguy hiểm khác. Mặc dù quá trình này diễn ra âm thầm trong nhiều năm, nhưng hậu quả mà nó để lại có thể rất nghiêm trọng nếu không được phát hiện và kiểm soát kịp thời.

Cơ chế hình thành mảng xơ vữa qua 4 giai đoạn

Quá trình xơ vữa động mạch không xảy ra trong một đêm. Nó diễn ra lặng lẽ qua nhiều năm, trải qua 4 giai đoạn chính như sau:

• Giai đoạn 1: Tổn thương lớp nội mạc

Lớp nội mạc là lớp lót trong cùng của động mạch. Các yếu tố như huyết áp cao, hút thuốc lá, đường huyết tăng cao… có thể gây tổn thương, khiến thành mạch bị “xước” và mất đi khả năng bảo vệ tự nhiên.

• Giai đoạn 2: Tích tụ Cholesterol xấu (LDL-C)

Cholesterol xấu (LDL) “lợi dụng” các vết tổn thương để thâm nhập vào bên trong thành mạch. Đây là bước khởi đầu của sự hình thành mảng xơ vữa.

• Giai đoạn 3: Phản ứng viêm và hình thành mảng xơ vữa

Cơ thể nhận diện sự xâm nhập bất thường và phát động một phản ứng viêm. Các tế bào miễn dịch “nuốt” cholesterol, tạo ra các tế bào bọt – thành phần chính của mảng xơ vữa. Dần dần, lớp mảng này dày lên và làm hẹp lòng động mạch.

• Giai đoạn 4: Mảng xơ vữa phức tạp và nứt vỡ

Mảng bám có thể bị vôi hóa, trở nên cứng và giòn. Khi bị nứt vỡ, nó kích hoạt hình thành cục máu đông – nguyên nhân hàng đầu gây nhồi máu cơ tim và đột quỵ.

Nguyên nhân và các yếu tố làm tăng nguy cơ mắc bệnh

Xơ vữa động mạch và các bệnh tim mạch thường hình thành âm thầm trong thời gian dài, do sự kết hợp của nhiều yếu tố. Những yếu tố này được chia thành hai nhóm chính: không thể thay đổi và có thể kiểm soát. Việc hiểu rõ sẽ giúp bạn xây dựng lối sống phòng ngừa hiệu quả hơn.

Các yếu tố không thể thay đổi

Dù không thể can thiệp vào những yếu tố này, nhưng nhận thức được nguy cơ sẽ giúp bạn chủ động hơn trong việc kiểm soát các yếu tố còn lại:

• Tuổi tác cao: Nguy cơ mắc bệnh tim mạch tăng dần theo tuổi, đặc biệt sau 45 tuổi ở nam và sau 55 tuổi ở nữ.

• Giới tính nam: Nam giới có xu hướng mắc bệnh tim mạch sớm hơn nữ giới. Tuy nhiên, sau mãn kinh, nguy cơ ở nữ giới cũng tăng nhanh.

• Tiền sử gia đình: Nếu người thân ruột thịt mắc bệnh tim mạch sớm (trước 55 tuổi ở nam, trước 65 tuổi ở nữ), nguy cơ của bạn sẽ cao hơn trung bình.

Các yếu tố có thể kiểm soát

Đây là những nguyên nhân hàng đầu dẫn đến sự tích tụ mảng xơ vữa trong thành mạch. Việc điều chỉnh các yếu tố này giúp giảm đáng kể nguy cơ mắc bệnh:

• Rối loạn mỡ máu: Tăng cholesterol LDL (xấu) là nguyên nhân chính dẫn đến hình thành mảng bám động mạch. Bên cạnh đó, giảm HDL (tốt) làm mất đi cơ chế bảo vệ tự nhiên của cơ thể đối với tim mạch.

• Tăng huyết áp: Gây tổn thương lớp nội mạc mạch máu, tạo điều kiện để cholesterol xấu tích tụ và hình thành mảng xơ vữa.

• Hút thuốc lá: Làm giảm HDL, tăng LDL, đồng thời thúc đẩy quá trình viêm và tổn thương mạch máu.

• Bệnh đái tháo đường: Đường huyết cao kéo dài làm hỏng thành mạch và tăng nguy cơ xơ vữa động mạch gấp 2–4 lần.

• Thừa cân, béo phì: Đặc biệt là béo bụng, làm rối loạn chuyển hóa mỡ máu, tăng huyết áp và kháng insulin.

• Lối sống ít vận động: Làm giảm HDL và tăng nguy cơ béo phì, cao huyết áp, tiểu đường.

• Chế độ ăn không lành mạnh: Ăn nhiều chất béo bão hòa, đường tinh luyện, thực phẩm chế biến sẵn là nguyên nhân phổ biến gây rối loạn mỡ máu.

• Căng thẳng (stress) kéo dài: Làm tăng hormone cortisol, dẫn đến huyết áp cao và tăng mỡ máu.

Cách nhận biết triệu chứng xơ vữa động mạch

Xơ vữa động mạch là một “kẻ thầm lặng” nguy hiểm, thường không gây ra triệu chứng cho đến khi lòng mạch bị hẹp nghiêm trọng hoặc tắc nghẽn hoàn toàn. Các triệu chứng nếu có sẽ khác nhau tùy thuộc vào vị trí động mạch bị ảnh hưởng trong cơ thể.

Xơ vữa động mạch vành (gây đau ngực, nhồi máu cơ tim)

• Đau thắt ngực, thường xuất hiện khi gắng sức hoặc căng thẳng

• Cảm giác bị đè nặng, bóp nghẹt ở giữa ngực, lan ra vai, cổ hoặc cánh tay

• Khó thở, nhất là khi hoạt động mạnh

• Mệt mỏi bất thường

• Buồn nôn, chóng mặt, vã mồ hôi lạnh

Xơ vữa động mạch cảnh và não (gây đột quỵ)

• Yếu hoặc liệt đột ngột một bên mặt, tay hoặc chân

• Mất khả năng nói hoặc hiểu lời nói

• Mất thị lực tạm thời ở một mắt hoặc cả hai mắt

• Mất thăng bằng, choáng váng, khó đi lại

• Đau đầu dữ dội đột ngột không rõ nguyên nhân

Xơ vữa động mạch ngoại biên (gây đau cách hồi ở chân)

• Đau, chuột rút ở bắp chân khi đi bộ, giảm khi nghỉ ngơi

• Cảm giác tê, lạnh hoặc yếu ở chân hoặc bàn chân

• Da chân xanh xao, lạnh hoặc thay đổi màu sắc

• Móng chân dày lên, lông chân rụng

• Vết loét hoặc vết thương ở chân lâu lành

Xơ vữa động mạch thận (gây cao huyết áp, suy thận)

• Tăng huyết áp kéo dài và khó kiểm soát dù đã điều trị

• Phù chân, cổ chân hoặc bàn chân

• Mệt mỏi, buồn nôn, chán ăn

• Giảm lượng nước tiểu hoặc tiểu đêm nhiều

• Kết quả xét nghiệm cho thấy chức năng thận suy giảm

Xơ vữa động mạch nguy hiểm như thế nào?

Xơ vữa động mạch không chỉ là tình trạng tích tụ mảng bám trong lòng mạch, mà còn là nguyên nhân chính gây ra nhiều biến chứng nghiêm trọng. Khi mảng xơ vữa bị nứt vỡ, cơ thể phản ứng bằng cách hình thành cục máu đông tại vị trí tổn thương. Chính cục máu đông này có thể làm tắc nghẽn hoàn toàn dòng máu, gây ra hàng loạt hậu quả nghiêm trọng, thậm chí đe dọa tính mạng.

• Nhồi máu cơ tim: Xảy ra khi cục máu đông làm tắc động mạch vành, ngăn máu đến nuôi tim. Nếu không can thiệp kịp thời, vùng cơ tim sẽ hoại tử, gây tử vong nhanh chóng.
• Đột quỵ não: Khi tắc động mạch cảnh hoặc các nhánh mạch máu nuôi não, não sẽ bị thiếu oxy và dinh dưỡng, dẫn đến hoại tử mô não, gây liệt, mất trí nhớ hoặc tử vong.
• Bệnh động mạch ngoại biên: Gây thiếu máu nuôi chi, đặc biệt là chân. Người bệnh có thể bị đau đớn khi đi lại, lâu dài có thể dẫn đến hoại tử và phải cắt cụt chi.
• Phình động mạch chủ: Mảng xơ vữa làm suy yếu thành mạch, dẫn đến phình động mạch chủ. Nếu phình mạch vỡ, người bệnh có thể tử vong trong thời gian ngắn do xuất huyết ồ ạt.

Xơ vữa động mạch âm thầm nhưng hậu quả rất nghiêm trọng. Việc phát hiện và kiểm soát sớm là chìa khóa để phòng ngừa biến chứng nguy hiểm.

Khi nào cần đi khám? Các dấu hiệu cảnh báo khẩn cấp

Gọi cấp cứu 115 ngay lập tức nếu bạn có các dấu hiệu sau:

• Đau thắt ngực dữ dội, cảm giác đè nặng ở giữa ngực, lan ra tay trái, hàm hoặc lưng.

• Khó thở, cảm giác nghẹt thở, hụt hơi dù không vận động.

• Vã mồ hôi lạnh, buồn nôn, chóng mặt hoặc ngất xỉu đột ngột.

• Đột ngột yếu, tê liệt hoặc mất cảm giác một bên cơ thể (mặt, tay, chân).

• Nói khó, nói lắp, không hiểu lời người khác nói.

• Mất thăng bằng, choáng váng, không phối hợp được động tác.

• Thị lực giảm hoặc mất đột ngột ở một hoặc cả hai mắt.

Đây có thể là biểu hiện của nhồi máu cơ tim hoặc đột quỵ, cần can thiệp y tế khẩn cấp để cứu sống và giảm biến chứng. Mỗi phút chậm trễ có thể làm tổn thương vĩnh viễn đến tim hoặc não. Đừng chần chừ!

Chẩn đoán xơ vữa động mạch: Bác sĩ sẽ làm những gì?

Để chẩn đoán chính xác, bác sĩ sẽ kết hợp nhiều phương pháp, bắt đầu từ những bước đơn giản nhất:

• Khám lâm sàng và hỏi bệnh sử: Bác sĩ sẽ khai thác triệu chứng (đau ngực, mệt mỏi, khó thở…), tiền sử gia đình mắc bệnh tim mạch, thói quen sống (hút thuốc, ăn uống, vận động…) để đánh giá nguy cơ ban đầu.
• Xét nghiệm máu: Giúp kiểm tra các chỉ số mỡ máu (cholesterol toàn phần, LDL, HDL, triglyceride), đường huyết và các dấu hiệu viêm – tất cả đều liên quan đến xơ vữa.
• Điện tâm đồ (ECG): Ghi lại hoạt động điện của tim. Giúp phát hiện nhịp tim bất thường hoặc dấu hiệu thiếu máu cơ tim.
• Siêu âm Doppler động mạch: Dùng sóng siêu âm để khảo sát cấu trúc và dòng chảy máu trong các động mạch, giúp phát hiện tình trạng hẹp, tắc hoặc xơ vữa.
• Chụp CT hoặc MRI mạch máu: Cung cấp hình ảnh chi tiết về thành mạch và mảng xơ vữa. Đặc biệt hữu ích trong đánh giá mạch vành, động mạch cảnh, động mạch chủ.
• Chụp động mạch (Angiography): Là tiêu chuẩn vàng trong chẩn đoán. Bác sĩ tiêm thuốc cản quang vào mạch máu rồi chụp X-quang để xác định chính xác vị trí và mức độ tắc hẹp.

Phác đồ điều trị xơ vữa động mạch hiệu quả

Điều trị xơ vữa động mạch hiệu quả không thể chỉ dựa vào thuốc hay phẫu thuật. Giống như một chiếc kiềng 3 chân, phác đồ điều trị vững chắc phải phối hợp chặt chẽ giữa thay đổi lối sống, điều trị nội khoa và can thiệp ngoại khoa khi cần. Dưới đây là ba “chân kiềng” quan trọng trong điều trị:

Chân kiềng 1: Thay đổi lối sống và dinh dưỡng khoa học

• Chế độ ăn tim mạch: Ưu tiên chế độ ăn Địa Trung Hải hoặc DASH với thực phẩm như rau xanh, trái cây tươi, ngũ cốc nguyên hạt, cá béo (cá hồi, cá thu), các loại hạt. Hạn chế tối đa muối, đường, chất béo bão hòa và thực phẩm chế biến sẵn.
• Luyện tập thể dục đều đặn: Tập ít nhất 150 phút/tuần với các môn như đi bộ nhanh, đạp xe, bơi lội hoặc yoga.
• Bỏ thuốc lá và hạn chế rượu bia: Giúp cải thiện đáng kể chức năng tim mạch và giảm cholesterol xấu.
• Kiểm soát cân nặng và stress: Giảm cân giúp cải thiện mỡ máu, huyết áp và đường huyết. Đồng thời, học cách thư giãn để giảm hormone căng thẳng.

Chân kiềng 2: Điều trị nội khoa bằng thuốc

• Statin: Làm giảm LDL-C và ổn định mảng xơ vữa.
• Thuốc chống ngưng tập tiểu cầu (như Aspirin): Giúp ngăn chặn hình thành cục máu đông.
• Thuốc hạ huyết áp: Nhóm ức chế men chuyển, chẹn beta, chẹn kênh canxi…
• Thuốc kiểm soát đường huyết: Đặc biệt quan trọng với người mắc đái tháo đường.

Lưu ý: Tất cả các loại thuốc đều cần được kê đơn và theo dõi bởi bác sĩ. Tuyệt đối không tự ý mua và sử dụng thuốc.

Chân kiềng 3: Can thiệp ngoại khoa khi cần thiết

Khi động mạch bị hẹp nghiêm trọng hoặc đã xuất hiện biến chứng, bác sĩ có thể chỉ định:

• Nong mạch và đặt stent: Sử dụng ống thông và bóng để mở rộng động mạch hẹp và đặt stent giữ mạch máu không bị co lại.
• Phẫu thuật bắc cầu động mạch vành: Dùng mạch máu khác nối qua chỗ tắc, tạo đường đi mới cho máu.

Sự phối hợp nhịp nhàng giữa ba yếu tố trên giúp kiểm soát tiến triển bệnh, phòng ngừa biến chứng nguy hiểm và nâng cao chất lượng sống cho người bệnh.

Cách phòng ngừa xơ vữa động mạch từ sớm

Không cần chờ đến khi có bệnh, bạn hoàn toàn có thể phòng ngừa xơ vữa động mạch ngay từ hôm nay, đặc biệt nếu đang có yếu tố nguy cơ như rối loạn mỡ máu, tăng huyết áp, béo phì, tiền sử gia đình…

Gợi ý thực đơn 1 ngày cho trái tim khỏe mạnh

Top 5 bài tập vàng giúp phòng ngừa xơ vữa động mạch

• Đi bộ nhanh: Tăng cường tuần hoàn máu, dễ thực hiện hàng ngày.

• Chạy bộ: Tốt cho sức bền tim mạch, kiểm soát cân nặng.

• Đạp xe: Ít tác động lên khớp, phù hợp nhiều độ tuổi.

• Bơi lội: Vận động toàn thân, giảm áp lực lên tim và mạch máu.

• Yoga: Giúp giảm căng thẳng – một yếu tố nguy cơ lớn gây xơ vữa.

Giải đáp các câu hỏi thường gặp (FAQ)

Dưới đây là những thắc mắc thường gặp giúp bạn hiểu rõ hơn về bệnh xơ vữa động mạch và cách kiểm soát hiệu quả.

Xơ vữa động mạch không nên ăn gì?

Khi bị xơ vữa động mạch cần kiêng mỡ động vật, đồ ăn nhanh, nội tạng động vật, đồ chiên rán và thực phẩm nhiều đường.

Xơ vữa động mạch có nguy hiểm không?

Có. Bệnh tiến triển âm thầm nhưng có thể gây biến chứng nghiêm trọng như nhồi máu cơ tim, đột quỵ nếu không được kiểm soát kịp thời.

Xơ vữa động mạch có chữa được không?

Không thể chữa khỏi hoàn toàn, nhưng hoàn toàn có thể kiểm soát tốt. Việc điều trị đúng cách giúp làm chậm tiến trình bệnh và ngăn ngừa các biến chứng nguy hiểm như nhồi máu cơ tim hay đột quỵ.

Bao lâu nên tầm soát xơ vữa động mạch một lần?

Tùy theo độ tuổi và yếu tố nguy cơ. Người từ 40 tuổi trở lên hoặc có bệnh lý nền như tăng huyết áp, đái tháo đường nên tầm soát định kỳ theo chỉ định bác sĩ, thường mỗi 1–2 năm. Người có nhiều yếu tố nguy cơ có thể cần tầm soát sớm hơn.

Có thể quan tâm 

• 10 Dấu hiệu rối loạn lipid máu và cách phòng ngừa hiệu quả
• Rối loạn lipid máu là gì? Nguyên nhân, triệu chứng và cách điều trị
• Ăn rau gì để giảm mỡ máu? 11 loại rau nên có trong thực đơn

Xơ vữa động mạch không chỉ là căn bệnh phổ biến mà còn là nguyên nhân hàng đầu gây ra nhiều biến chứng tim mạch nguy hiểm. Việc nhận biết sớm các dấu hiệu, kiểm soát các yếu tố nguy cơ và duy trì lối sống lành mạnh là những bước quan trọng giúp phòng ngừa và điều trị hiệu quả căn bệnh này. Đừng đợi đến khi xuất hiện triệu chứng mới bắt đầu quan tâm đến sức khỏe mạch máu. Hãy chủ động bảo vệ trái tim của bạn ngay từ hôm nay.